به گزارش تحریریه، «رابرت ام. کاتلر» در تحلیلی برای نشریه «تایمز آسیای مرکزی» (Times of Central Asia) نوشت، معاهده رابطه اتحاد بین آذربایجان و ازبکستان که ماه گذشته امضا شد، مشارکت راهبردی رو به رشد آنها را رسمیت می‌بخشد و نشان دهنده مرحله جدیدی در تعمیق روابط آنها است. روابط آنها به ویژه زمانی که آذربایجان از سال ۲۰۲۰ گسترش شبکه‌های خود را در منطقه در اولویت قرار داده، شتاب بیشتری گرفته است. ازبکستان اکنون نقش مهمی در تلاش‌های آذربایجان برای تقویت مسیر تجارت بین المللی ترانس خزر TITR که به عنوان کریدور میانی نیز شناخته می شود و پیوند تجاری و زیرساختی کلیدی میان آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و ترکیه است، ایفا می‌کند.

ازبکستان و کریدور میانی

طی یک سال و نیم گذشته، بسیاری از موسسات مالی بین‌المللی مطالعات جامعی را در مورد اجرای پروژه TITR منتشر کرده‌اند. یکی از تاثیرگذارترین آنها توسط بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) در ژوئن ۲۰۲۳ و با همکاری کمیسیون اروپا سازماندهی شد. این یک بررسی عمیق از زیرساخت‌های موجود و بالقوه و شبکه‌های لجستیکی در سراسر منطقه بود.

هدف این گزارش تعیین “پایدارترین گزینه” برای ارتباطات حمل و نقل کارآمد بین آسیای مرکزی و اروپا بود. این گزارش مسیری را شناسایی کرد که آن را شبکه مرکزی ترانس خزر (CTCN) نامید که عمدتاً از جنوب قزاقستان می گذرد. این مسیر از زیرساخت‌های تثبیت‌شده و سیستم‌های لجستیکی استفاده می‌کند و آن را به مناسب‌ترین گزینه برای تجارت و حمل‌ونقل در منطقه تبدیل می‌کند.

بانک جهانی در یک گزارش جداگانه و تکمیلی که در نوامبر ۲۰۲۳ منتشر شد، اشاره کرد که ارتباطات ریلی ازبکستان با قزاقستان ممکن است بهبود یابد، اما هیچ پروژه بالقوه‌ای را شناسایی نکرد. با این وجود، پروژه دربازا-مکتارال در قزاقستان، که برای تکمیل در سال ۲۰۲۵ پیش بینی شده است، می‌تواند ابتدا تا ایستگاه سیردریا قزاقستان گسترش یابد، از آنجا یک خط انشعاب دیگر می‌تواند تا ژتیسای در مرز با ازبکستان ادامه پیدا کند.

این پروژه باعث کاهش ازدحام در گذرگاه مرزی موجود ساریاگش می‌شود که به کلس در ازبکستان در شمال شهر تاشکند متصل می‌شود و می‌تواند ظرفیت حمل و نقل را تا ۱۰ میلیون تن در سال افزایش دهد. با این حال، این پروژه تنها بر افزایش سطح تجارت دوجانبه، عمدتاً در زمینه مواد غذایی و کالاهای کشاورزی متمرکز است و ادغام ازبکستان در کریدور میانی را هدف قرار نمی‌دهد.

از سوی دیگر، آذربایجان فعالانه با ازبکستان برای ادغام آن در کریدور میانی، بدون اتکا به مسیرهای جنوب قزاقستان، کار کرده است. همکاری آنها شامل تلاش‌های قابل توجهی برای ارتقای زیرساخت‌ها و لجستیک است. به عنوان مثال می توان به سرمایه‌ گذاری‌های مشترک در مراکز لجستیکی و به ویژه خطوط حمل و نقل بین وجهی بین سمرقند و باکو اشاره کرد. چنین تلاش‌هایی برای دسترسی مستقیم ازبکستان به دریای خزر و بازارهای اروپا از طریق آذربایجان طراحی شده است و تا حد زیادی قزاقستان را دور می‌زند و یک مشارکت تجاری قوی‌تر در چارچوب ترانس خزر ایجاد می‌کند.

روابط ازبکستان با ترکیه زمینه را تعیین می‌کند

در حالی که همه این فعالیتها تنها چند سال پیش آغاز شد، نگاهی به سال ۲۰۱۶، زمانی که اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان درگذشت، تصویر کامل‌تری را ارائه می‌دهد. پس از اینکه شوکت میرضیایف جانشین کریموف شد، ازبکستان از انزوای دیپلماتیک خود خارج شد و یکی از اولین طرف های ذینفع ترکیه بود.

هر دو کشور علاقه خود را به بهبود روابط نشان دادند و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه شروع به برداشتن گام‌هایی در جهت همکاری قوی‌تر با ازبکستان کرد. در سال ۲۰۱۷، مجامع تجاری دوجانبه برای تحریک روابط تجاری و اقتصادی بین دو کشور برگزار شد. ترکیه همچنین بحث‌هایی را درباره افزایش سرمایه‌گذاری‌های خود در بخش‌های رو به رشد ازبکستان از جمله ساخت و ساز، نساجی و انرژی آغاز کرد.

سفر رئیس جمهور اردوغان به ازبکستان در آوریل ۲۰۱۸ نقطه عطفی در روابط دوجانبه بود. بیست و پنج موافقت نامه امضا شد که همکاری در زمینه‌هایی مانند سرمایه‌گذاری، انرژی، گردشگری و دفاع را پوشش می‌داد. همچنین برنامه‌ریزی‌هایی برای افزایش حجم معاملات انجام شد. گسترش موسسات آموزشی ترکیه در ازبکستان نیز نشان دهنده تعهد به افزایش همکاری در آموزش و فرهنگ است.

مهمتر از همه، این دو رهبر مشترکاً اعلام کردند که روابط آنها به “مشارکت استراتژیک” از جمله همکاری همه جانبه در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی ارتقا یافته است. تا سال ۲۰۱۹، تجارت دوجانبه دو برابر شد و به ۲٫۵ میلیارد دلار رسید و ترکیه به یکی از بزرگترین سرمایه گذاران در ازبکستان تبدیل شد.

در آن سال، ازبکستان در هفتمین اجلاس سران شورای کشورهای ترک (در سال ۲۰۲۱ به سازمان کشورهای ترک تغییر نام داد) که در باکو برگزار شد، ملحق و شروع به فعالیت بیشتر در چارچوب همکاری جهان ترک کرد. در سال ۲۰۲۰، با پیشنهاد ترکیه برای به اشتراک گذاشتن تخصص خود در زمینه آموزش نظامی و فناوری، به ویژه با تأکید بر همکاری امنیتی در مبارزه با تروریسم و رادیکالیسم، بحث‌ها در مورد همکاری دفاعی عمیق‌تر شد.

یکی از عوامل کلیدی در ایجاد روابط دوجانبه بین آذربایجان و ازبکستان، دیدگاه باکو مبنی بر اینکه کشورهای غربی و نهادهای امنیتی در مورد جنگ دوم قره باغ در پاییز ۲۰۲۰ و در دیپلماسی بعدی در اوایل دهه ۲۰۲۰ نسبت به آذربایجان رویکرد مغرضانه دارند. به نظر می‌رسد که این ارزیابی انگیزه دیپلماسی جدید “چند برداری” آذربایجان را ایجاد کرده است، جایی که آسیای مرکزی، از جمله ازبکستان، کاندیدای اصلی برای همکاری گسترده شد.

ازبکستان و آذربایجان در حال بررسی همکاری در اوایل دهه ۲۰۲۰ هستند

در اوایل دهه ۲۰۲۰، ازبکستان علاقه خود را به دسترسی به راه آهن باکو-تفلیس-قارص (BTK) برای کالاهای عازم اروپا نشان داد، در صورتی که بتوان یک استراتژی زنجیره تامین پیدا کند که مسیرهای گران‌تر و طولانی‌تر از طریق جنوب قزاقستان را دور بزند. در ژوئن ۲۰۲۲، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، اعلام کرد که کشورش آماده ادغام ازبکستان در این مسیر ریلی است.

همچنین در ژوئن ۲۰۲۲، ازبکستان رسماً به سازمان کریدور میانه، انجمن TITR، که در سال ۲۰۱۷ تأسیس شد، پیوست. دو ماه بعد، جلسه‌ای بین وزرای خارجه، اقتصاد و حمل و نقل آذربایجان، ترکیه و ازبکستان در تاشکند برگزار شد که یک پلت فرم سه جانبه جدید برای ارتقای همکاری ها بود. ماه بعد، ازبکستان توافقنامه‌های دوجانبه‌ای را با آذربایجان برای افزایش همکاری در حمل و نقل بین وجهی امضا کرد.

مسیر سمرقند به باکو در این ارتباط مورد توجه ویژه قرار گرفت. توافق‌نامه‌های مذکور، اجرای رویه‌های گمرکی دیجیتال را برای بهبود کارایی تجارت پیش‌بینی می‌کنند. چنین تکنیک‌هایی امکان پردازش سریع‌تر کالاهای در حال ترانزیت را فراهم می‌کند، بنابراین استفاده ازبکستان از زیرساخت‌های گمرکی آذربایجان، به ویژه در بندر آلات، در جنوب باکو را تسهیل می‌کند. با وجود همه این پلتفرم‌ها و موافقت‌نامه‌های همکاری، ازبکستان و اکنون مستقیماً در طرح‌های منطقه‌ای که برای بهینه‌سازی حمل‌ونقل در مسیر سمرقند-باکو طراحی شده‌اند، مشارکت می‌کند.

اتصال جاده ای و ریلی در طول مسیر از دره فرغانه از طریق تاشکند به بخش سمرقند-ناووی-بخارا کافی است. با این حال، مراکز تجاری و مراکز لجستیکی در آنجا فاقد امکانات مورد نیاز برای عملیات حمل و نقل چند وجهی هستند. از Navoi، دو مسیر ممکن وجود دارد. می توان از بازسازی برنامه ریزی شده راه آهن از شهر اصلی کاراکالپاکستان نوکوس تا شهر بینو در جنوب غربی قزاقستان، از آنجا به آکتائو/کوریک و از طریق دریای خزر به آلات بهره برد.

دیگری از بندر ترکمن باشی ترکمنستان، احتمالاً از طریق راه آهن توسعه یافته و ارتقا یافته ریلی ترکمن آباد – مری – عشق آباد – ترکمنباشی به آلات ترانزیت خواهد کرد. این مسیری است که توسط بانک توسعه آسیایی برای نوسازی سیستم راه آهن داخلی ترکمنستان پیشنهاد شده است. محموله از ازبکستان ممکن است از طریق راه آهن، به سمت ترکمن آباد، از مسیر سمرقند-ناووی-بخارا وارد ترکمنستان شود.

این مسیر اخیر احتمالاً توسط راه‌آهن آذربایجان در چارچوب پروژه ایجاد یک کریدور جنوبی برای TITR، دور زدن قزاقستان و تکمیل CTCN از طریق آن، در حال مطالعه است. در می ۲۰۲۴، اعلام شد که توسعه و ارتقاء خط آهن BTK از ۱ به ۵ میلیون تن در سال به پایان رسیده است.

همکاری ازبکستان و آذربایجان شتاب می گیرد

در دو سال گذشته، همکاری های دوجانبه بین آذربایجان و ازبکستان به ویژه در بخش انرژی سرعت گرفته است. از آنجایی که تولید گاز ازبکستان بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ به دلیل کاهش میدان و زیان‌های فناوری ۱۰ درصد کاهش یافته بود، یادداشت تفاهمی بین دو کشور در ژوئن ۲۰۲۳ برای به اشتراک گذاشتن تخصص در نفت و گاز به امضا رسید. لازیز کودراتوف، وزیر انرژی ازبکستان نیز اعلام کرد که “ازبک نفت گاز” در حال نزدیک شدن به توافق برای پیوستن به کنسرسیوم شاه دنیز آذربایجان برای استخراج و صادرات مشترک گاز طبیعی است. همچنین مذاکرات برای شرکت سوکار آذربایجان در پروژه های نفت و گاز در ازبکستان ادامه دارد.

در آگوست ۲۰۲۳، میرضیایف یک سفر دولتی به آذربایجان داشت و قراردادهای بیشتری امضا کرد. یک شورای عالی اقتصادی به ریاست مشترک نخست وزیران دو کشور تشکیل شد. از جمله وزرای کلیدی و سایر مقامات اقتصادی، مأموریت آن با پوشش تجارت، سرمایه گذاری، همکاری های صنعتی، اکتشاف موافقت نامه های تجاری ترجیحی و هماهنگی کلی سیاست های اقتصادی از طریق رایزنی های منظم بین وزارتی تعریف شد. این کشور یک نقشه راه برای افزایش حجم تجارت دوجانبه و همچنین طرح هایی برای پروژه های سرمایه گذاری مشترک در هر دو کشور برای حمایت از پروژه های متمرکز بر فناوری و نوآوری تهیه کرده است.

تا نوامبر ۲۰۲۳، روابط فرهنگی به طور رسمی تقویت شد. در ژانویه ۲۰۲۴، پروازهای مستقیم بین باکو و تاشکند به منظور ترویج سفرهای کاری و گردشگری افتتاح شد. مشارکت راهبردی دوجانبه در آگوست ۲۰۲۴ با معاهده روابط متفقین، ارتقاء شورای عالی اقتصادی به وزارتخانه‌های غیراقتصادی و نهادینه‌سازی مشارکت استراتژیک رسمیت یافت.

اولین جلسه شورای توسعه یافته بین دولتی که در جریان سفر دولتی رئیس جمهور علی اف به ازبکستان (که متقابل سفر قبلی میرضیایف به باکو) برگزار شد، منجر به ایجاد یک شورای سرمایه گذاری دوجانبه با سرمایه ۵۰۰ میلیون دلاری برای تسهیل استراتژی توسعه تجاری توافق شده قبلی با تمرکز بر تولید با تکنولوژی بالا

نتیجه گیری

مشارکت راهبردی رو به رشد بین آذربایجان و ازبکستان که اکنون به عنوان یک معاهده روابط اتحاد نهادینه شده است، منعکس کننده همسویی عمدی منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی آنها با تمرکز ویژه بر کریدور میانی و همکاری انرژی است. همکاری در پروژه های نفت و گاز در هر دو کشور بر تعمیق روابط بین دو کشور تاکید دارد.

مشارکت استراتژیک آنها همچنین پیامدهای گسترده تری برای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی دارد. این ویژگی هر دو کشور را به عنوان بازیگران کلیدی در چشم انداز ژئواکونومیک در حال تحول که با تغییر شکل مسیرهای تجاری و یکپارچگی اقتصادی کریدور میانه مشخص می شود، افزایش می‌دهد.

این امر تا سال ۲۰۳۰ و پس از آن آشکارتر خواهد شد. تقویت زیرساخت‌ها و اتصال لجستیکی بین دو کشور، زنجیره تامین انعطاف‌پذیرتر و متنوع‌تری ایجاد می‌کند که آسیای مرکزی را با اروپا پیوند می‌دهد. به نوبه خود، تکمیل مسیرهای عبور از روسیه و قزاقستان، این توسعه مقاومت اقتصادی دو شریک را تقویت می‌کند و در عین حال استقلال آنها را از قدرت‌های بزرگتر افزایش می‌دهد.

مشارکت آذربایجان و ازبکستان مجموعه‌ای از پلتفرم‌ها را برای تعامل چندجانبه ادغام می‌کند و به ادغام منطقه در زنجیره‌های تامین جهانی کمک می‌کند. این پلتفرم ها همکاری‌های بیشتر در سراسر قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را تسریع می‌کنند. در حال حاضر شوراهای سه جانبه ترکیه-آذربایجان-ازبکستان، ترکیه-آذربایجان-قزاقستان و قزاقستان-آذربایجان-ازبکستان وجود دارد که مجامع مختلف دوجانبه را ادغام می‌کنند.

علاوه بر این، چهار کشور ذکر شده همگی اعضای سازمان کشورهای ترک هستند که ترکمنستان در آن ناظر است. پروژه بالقوه مسیر جنوبی TITR از طریق ازبکستان و ترکمنستان و از طریق دریای خزر به آذربایجان در صورت اجرای موفقیت‌آمیز در بلندمدت پویا خواهد بود.

پایان/